ခရစ္ ၁၇၈၄ ခုႏွစ္မွာ ဗမာဘုရင္ ဘိုးေတာ္ေမာင္၀ိုင္း၊ ရခိုင္ျပည္ကို သိမ္းပိုက္ေရခါ ရခိုင္ေဒသကို အုပ္ခ်ဳပ္ဖို႔ ဗမာအမ်ားစုပါေရ အုပ္ခ်ဳပ္ေရးမႈးတိကို ခန္႔အပ္ထားခေရ။ သူ႐ို႔စြာ ဘုရင္ဘိုေတာ္ေမာင္၀ိုင္း ခ်မွတ္ေတ ေပၚလစီအတိုင္း အုပ္ခ်ဳပ္ခကတ္ေရ၊ ေယဇူးနန္႔ ခ်င္းပ်ံစြာ ကိုယ့္မွာဟိေရအင္အားနန္႔ အဂၤလိပ္၊ အိႏၵိယနယ္ ၿမီကို ၿခီကုတ္ယူပနာ ဘိုးေတာ္ေမာင္၀ိုင္းကို ေတာ္လွန္ခပါေရ။ ယင္းပိုင္ ခ်င္းပ်ံေတာ္လွန္မႈေရ ေနာက္ပိုင္းမွာ အဂၤလိပ္ျမန္မာစစ္ပြဲျဖစ္ပြါးစီေရ အဓိကအေၾကာင္းတရားတိကို ေပၚေပါက္စီခပါေရ။ ယင္းပိုင္နန္႔ ၁၈၂၄ မွာ အဂၤလိပ္-ျမန္မာ ပထမစစ္ျဖစ္ေတ ၁၈၂၃ မွာ နယ္စပ္နတ္ျမစ္၀က သွ်င္မျဖဴကၽြန္းကို ဗမာတိက ၀င္တိုက္ကတ္ေတ။ ၁၈၂၄ ခုႏွစ္၊ ေဖဖ၀ါရီ ၂၄ ရက္နိ႔မွာ ဗမာနန္႔ အဂၤလိပ္႐ို႔ ရႏၱဗိုလ္စာခ်ဳပ္ကို ခ်ဳပ္ဆိုကတ္ခ ကတ္ေတ။
စာခ်ဳပ္အရဆိုေက ဗမာတိ ပင္လယ္ရီေၾကာင္းဆက္သြယ္ဖို႔ ရန္ကုန္၊ ပုသိမ္နန္႔ မုတၱမ႐ို႔ရာ က်န္ဟိခေရ။
ဘိုးေတာ္ေမာင္၀ိုင္းသိမ္းထားခေရ ရခိုင္ျပည္စြာ ရႏၱဗိုလ္စာခ်ဳပ္အရ ၿဗိတိသွ်အစုိုးရပိုင္ ျပည္နယ္တစ္ခုအနီနန္႔ ၁၈၂၆ ခုထိ ၾကာျမင့္ခေရ။ ရခိုင္နန္႔ တနသၤာရီကို အစက အဂၤလိပ္႐ို႔အုပ္ခ်ဳပ္ခစြာ သီးျခားစီပါရာ ၁၈၂၉ ခုထိ အိႏၵိယဘုရင္ခံက အုပ္ခ်ဳပ္ေရ၊ အဂၤလိပ္တိစြာ ၁၈၂၆ ခုႏွစ္မွာ စစ္ေတြၿမိဳ႕ကို တည္ခေရ၊ ယင္းအခါ ရခိုင္ကို စစ္တစ္ေကာင္း ေကာ္မယွိန္နာမင္းႀကီးက ဒါ႐ိုက္အုပ္ခ်ဳပ္ေရ။ ရခိုင္သားတိ ထဲက ပထမဆံုး ႀကီးၾကပ္အုပ္ခ်ဳပ္ေတလူတိက ဦးေအာင္ေက်ာ္ဇံနန္႔ ေဒး၀န္းႀကီး ေအာင္ေက်ာ္ရႊီ႐ို႔ပါ၊ အဂၤလိပ္လက္ေအာက္မွာ ရခိုင္ျပည္ကို အုပ္ခ်ဳပ္ေရးနယ္ၿမီတစ္ခုတည္းအျဖစ္ ျပန္ပနာစုစည္းခပါေရ။ ေယၿပီးေက နယ္ၿမီခြဲေခ် ၁၆၀ ခြဲလို႔ အုပ္ခ်ဳပ္ေတ၊ ယင္းအထဲမွာ ၁၄၀ စြာ ကၽြန္းနယ္ၿမီေခ်တိ၊ ၁၂ နယ္က ေတာ့ခါ ကုန္းပိုင္နယ္ၿမီတိျဖစ္ေတ။ ယင္းနယ္ၿမီေခ်တိကို အုပ္ခ်ဳပ္ေတ ပုဂၢိဳလ္တိကို ‘ကၽြန္းအုပ္’ ‘ေခ်ာင္းအုပ္’ လို႔ ေခၚကတ္ေတ။ သူ႐ုိ႔တိတာ၀န္ကေတာ့ခါ အခြန္ေကာက္ပီးရဖို႔၊ ရာဇ၀တ္မႈႏွိမ္ႏွင္းေရ ပုလိပ္တိကို ကူညီဖို႔၊ သူ႐ို႔ေကာက္လို႔ရေရအခြန္ေတာ္က ၁၅ ရာခိုင္ႏႈန္းစီ ခံစားခြင့္ရကတ္ေတ။ အုပ္ခ်ဳပ္ေရး နယ္ၿမီတစ္ခုမွာ ၃ ရြာက ၅ ရြာထိ၊ တစ္ခ်ိဳ႕နယ္တိဆိုေက ၁၅ ရြာက ရြာ ၂၀ ထိပါ၀င္ေရ။ အဂၤလိပ္တိအုပ္ ခ်ဳပ္ေရးခ်ပနာ အခြန္တိစည္းၾကပ္ ေကာက္ခံလာလို႔ မခံမရပ္ႏိုင္ေအာင္ ျဖစ္လာေရအခါ အဂၤလိပ္တိ ရက္စက္မႈတိကို တြိျမင္လာကတ္ရပါေရ။ ရခိုင္ဗုဒၶဘာသာရဟန္း သံဃာတိစြာ နယ္ခ်ဲ႕အစိုးရအုပ္ခ်ဳပ္မႈကို ဆန္႔က်င္လႈပ္ယွားခကတ္ေတ။ သူ႐ို႔ရည္ရြယ္ခ်က္ကေတာ့ခါ ရခိုင္ကို လြတ္လပ္ေတ ဗုဒၶဘာသာႏိုင္ငံ တည္ေဆာက္ဖို႔ပါ၊ ရခိုင္ရဟန္းတိက အမ်ိဳးသားလြတ္ေျမာက္ေရး လႈပ္ယွားမႈအတြက္ တပ္လွန္႔လာကတ္ ေတ။ လႈပ္ယွားမႈျဖစ္လာေရအခါေလ့ေသာ့ ရဟန္းတိပါ၀င္ေရ အမ်ိဳးသားေဂါင္းေဆာင္တိက ဦးေဆာင္ခ ကတ္ေတ။
၁၈၂၇ ခုႏွစ္၊ ရခိုင္အမ်ိဳးသားလြတ္ေျမာက္မႈေတာ္လွန္ေရးကို မင္းသားႀကီးေရႊဘန္း၊ ေဒး၀န္ႀကီး ေအာ္ေက်ာ္ရႊီနန္႔ ျမိဳ႕သူႀကီး ေအာင္ေက်ာ္ဇံ႐ို႔ ေဂါင္းေဆာင္ခကတ္ေရ။ နယ္ခ်ဲ႕အဂၤလိပ္႐ို႔က အျပင္းအထန္ ႏွိမ္ႏွင္းပနာ သူ႐ို႔ကိုဖမ္းဆီးလိုက္ကတ္လိုက္ေတ။ သူ႐ို႔ကို ကာလကတၱားေထာင္သို႔ပို႔ပနာ စိတ္ဓါတ္ေျပာင္း လဲေအာင္ နည္းအမ်ိဳးမ်ိဳးနန္႔ ႏွိပ္စက္ခေရ။ မင္းသားႀကီးေရႊဘန္းကို ဒကၠားေထာင္မွာ ခ်ဳပ္ထားခေရ။ ၄၁ ရက္ၾကာ အစာငတ္ခံ ဆႏၵၿပၿပီးေက ေထာင္ထဲမွာပင္ အသက္ဆံုးလာခေရ။ သူစြာရခိုင္သားတိကို သင္ခန္း စာေကာင္းေကာင္းပီးထားခေရ၊ သူမသီခင္မွာ လက္ေမာင္းသီြးးကိုေဖာက္လို႔ အုပ္ထရံမွာ လြတ္ေျမာက္ေရး လမ္းညႊန္ခ်က္ကဗ်ာစာပုဒ္ကို ရီးထားခေရ။ ၁၈၃၁ ခုႏွစ္မ်ာ က်ိႏၱလီမွာရဟန္းတိက ဦးေဆာင္ၿပီးေက လူထု ကိုစည္း႐ံုးပနာ နယ္ခ်ဲ႕ဆန္႔က်င္ေရးလႈပ္ယွားမႈ စတင္လႈပ္ယွားခကတ္ေတ။ ၁၈၅၃ ခုမွာ ေလးၿမိဳ႕သူႀကီး ခ်စ္စံေ၀ ေဂါင္းေဆာင္ပနာ နယ္ခ်ဲ႕ဆန္႔က်င္ေရးလုပ္ခလို႔ အဂၤလိပ္တိက သူ႔ကိုဖမ္းၿပီးေက ေထာင္ထဲသို႔ ထည့္ထားလိုက္ေတ။ ေယဒါေလ့ နယ္ခ်ဲ႕ဆန္႔က်င္ေရးလႈပ္ယွားမႈတိ အယွိန္အဟုန္မပ်က္ခပါ။
နယ္ခ်ဲ႕႐ို႔စြာ ရခိုင္႐ို႔၏ လြတ္လပ္ေတ ဗုဒၶဘာသာတည္ေထာင္ေရး ေမွ်ာ္မွန္းခ်က္ကို အာ႐ံုလႊဲဖို႔ ႀကိဳး စားခသိေရ။ ျမန္မာႏိုင္ငံအထက္ပိုင္းေဒသနန္႔ ၿဗိတိသွ်႐ို႔အုပ္ခ်ဳပ္ေတ ရခိုင္ျပည္မွာ ဗုဒၶဘာသာနန္႔ ပတ္သတ္လို႔ ရွိေဟာင္းအစဥ္အလာတိကို ျပန္လည္ေဖာ္ထုတ္ခကတ္ေတ။ ၿဗိတိသွ်႐ို႔ ရခိုင္ျပည္မွာ ဘုန္းႀကီးေက်ာင္းပညာေရးစနစ္ကို ထူေထာင္ခၿပီးေက၊ ရဟန္းေတာ္အသွ်င္ သာရေမဓါကို ‘သာရေမဓါ လကၤာရာဘိတိ သာသနဓဇ မဟာဓမၼရာဇာဓိရာဇဂု႐ု’ ဘြဲ႔တံဆိပ္ကို ၁၈၄၆ ခုႏွစ္ဆက္ကပ္ခေရ။ ေျမာက္ဦး ေခတ္အခါကဆိုေက သက္ေတာ္၀ါေတာ္ႀကီး ပညာတက္ရဟန္းေတာ္တစ္ပါးကို ရခိုင္ဘုရင္႐ို႔က ‘သံဃ ရာဇာ’ ဘြဲ႔ ဆက္ကပ္ခေလ့ယွိပါေရ။ ယင္းရဟန္းေတာ္စြာ မင္းသားျဖစ္လာၿပီးေက သံဃာအႀကီးအကဲလည္း ျဖစ္ေတ။ မင္းဆရာစြာ “ရာဇာဂု႐ု” ဘြဲ႔နန္႔ “သံဃရာဇာ” ဘြဲ႔ကိုလည္း ရဟိေရ။ ၿဗိတိသွ်႐ို႔က အသွ်င္သာရ ေမဓာကို သံဃရာဇာဘြဲ႔ ဆက္ကပ္လိုက္ေတအခါ သူ႔ေဆာင္ရြက္ခ်က္တိစြာ ရခိုင္ျပည္ဗုဒၶသာသနာသမိုင္း ၀င္အျဖစ္အပ်က္တိ ျဖစ္လာပါေရ။ ၁၈၅၆ ခုႏွစ္ အသွ်င္သာရေမဓာ စစ္တစ္ေကာင္းသို႔ ႂကြေရခါ စစ္တစ္ ေကာင္းေဒသမွာ ဗုဒၶသာသနာအေရာင္ေမွးမွိန္နီစြာကို တြိရပါေရ။ စစ္တစ္ေကာင္နန္႔ စစ္တစ္ေကာင္းေဒသ ႐ို႔မွာ ေထရ၀ါဒဗုဒၶသာသနာျပန္လည္ထြန္းကားလာဖို႔အတြက္ လိုအပ္ခ်က္တိ ေဆာင္ရြက္ေတာ္မူႏိုင္ခေရ အျပင္၊ စစ္တစ္ေကာင္းေဒသနန္႔ မဟာမုနိရြာ႐ို႔မွာ ေထရ၀ါဒဗုဒၶသာသနာစာပီသင္ၾကားေရး ဗဟုိဌာနတိကို ထူေထာင္ႏိုင္ခေရ။
ျမန္မာျပည္မွာ မင္းတုန္းမင္းကို ကုန္းေဘာင္မင္းဆက္မွာ ဗုဒၶဘာသာမင္းေကာင္းမင္းျမတ္ တစ္ပါး အျဖစ္ သတ္မွတ္ကပ္ေတ။ မင္းတုန္းမင္းစြာ မႏၱေလးမွာ ပဥၥမသံဃယနာတင္ပြဲကို က်င္းပေရအခါ ရခိုင္ ျပည္က ရဟန္းေတာ္အမ်ားအျပား ပင့္ဖိတ္ခေရ။ ၿဗိတိသွ်အစိုးရက ယင္းသံဃာယနာပြဲသို႔ အသွ်င္သာရ ေမဓာ ဦးေဆာင္ေရအဖြဲ႔ကို ေစလႊတ္ခေရ။ မင္းတုန္းမင္းစြာ အသွ်င္သာရေမဓါကို ‘သာရေမဓါဘိတိ သာသနဓဇ မဟာဓမၼရာဓိရာဇဂု႐ု’ ဘြဲ႔တံဆိပ္ေတာ္ကို ဆက္ကပ္ခ်ီးျမွင့္ခေရ။ ပဥၥမသံဃာယနာပြဲၿပီးေရခါ ၁၈၇၁ ခုႏွစ္မွာ မင္းတုန္းမင္းစြာ ပိဋကတ္သံုးပုံကို ေက်ာက္ခ်ပ္ ၇၃၉ ခ်ပ္မွာ ရီးထိုးပနာ မႏၱေလးကုသိုလ္ ေတာ္ဘုရားအပါးမွာ စိုက္ထူထားခေရ။
အသွ်င္သာရေမဓာစြာ ျပန္ေရာက္လာေရအခါ စာပီသင္ၾကားပို႔ခ်ခေရ၊ ရခိုင္မွာ ရခိုင္ရဟန္းေတာ္႐ို႔ တာ၀န္က ဘုန္းေတာ္ႀကီးေက်ာင္းတိမွာ စာပီပို႔ခ်ဖို႔ပါ။ ဘုန္းႀကီးေက်ာင္းပညာသင္ၾကားေရးစနစ္စြာ အစဥ္အ လာဘာသာရပ္တိနန္႔ ကန္႔သတ္ထားေရစနစ္ပါ။ ရခိုင္ျပည္နယ္မွာ ၿဗိတိသွ်အစိုးရက ခရစ္ယန္သာသနာျပဳ အဖြဲ႔တိ၊ အစိုးရေက်ာင္းတိဖြင့္လွစ္ေရအခါ အစဥ္အလာသင္ၾကားလာေရလူတိအဖို႔ ယင္းေက်ာင္းတိမွာ တက္ေရာက္သင္ၾကားဖို႔ အခက္အခဲနန္႔တြိရေရ။ ဇာျဖစ္လို႔ဆုိေက သူ႐ို႔တိမွာက သိပၸံနန္႔တစ္ျခားေခတ္ေပၚ ပညာရပ္တိအတြက္ အျခီခံမယွိလို႔ပါ။
ၿဗိတိသွ်အစိုးရစြာ ႏွစ္စဥ္ႏွစ္တိုင္း ပါဠိစာျပန္ပြဲနန္႔ ဘုန္းေတာ္ႀကီးေက်ာင္း ပညာသင္ၾကားမႈကို စစ္ေဆးခပါေရ။ ၁၉၂၇ ခုႏွစ္ စာရင္းအရ ေျပာရေက စစ္ေတြခ႐ိုင္မွာ ဘုန္းေတာ္ႀကီးေက်ာင္း ၂၈၇ ေက်ာင္း၊ စာသင္သားရဟန္း ၅၃၅ ပါး၊ သာမေဏ ၂၈၄ ပါး၊ ဘုန္းႀကီးေက်ာင္းမွာ စာသင္ေရေက်ာင္းသား ၂၆၅၁ ဦးလို႔ တြိရေရ။ အစဥ္အလာပညာေရးျဖစ္ေတအတြက္နန္႔ ရခိုင္ဘာသာစကား၊ ဗမာဘာသာ႐ို႔နန္႔ရာ သင္ၾကားရေရ။ ရခိုင္ျပည္က ရြာတိုင္းရြာတိုင္းမွာ ဘုန္းႀကီးေက်ာင္းတိဟိကတ္ေရ။ ၿမိဳ႕တိမွာေလ့ ဗုဒၶစာပီ သင္ၾကားမႈနန္႔ သာသနိကအေဆာက္အဦးတိကို ေအနိ႔တိုင္တြိျမင္ႏိုင္ေရ။ ေအယွင့္စြာ ဘာသာေရးလႈပ္ ယွားမႈနန္႔ပတ္သတ္လို႔ မွတ္သားေလာက္ေတ အသြင္အျပင္တိပါ။ ရွိအခါကပင္ ေဒနိ႔ထက္တိုင္ေအာင္ ရခိုင္ ျပည္မွာ ရဟန္းသံဃာတိေစာ္ လူမႈေရး၊ ယဥ္ေက်းမႈနယ္တိမွာ ပါ၀င္ေဆာင္ရြက္ခကတ္ေတ။ စာသင္ ေက်ာင္းတိေဆာက္ပနာ အစဥ္အလာ႐ိုးရာပညာေရးနန္႔ ဗုဒၶတရားေတာ္႐ို႔ကို သင္ၾကားပို႔ခ်ခကတ္ေတ။
၁၉ ရာစုအကုန္ပိုင္းကာလမွာ ရခိုင္ျပည္နန္႔ ျမန္မာျပည္႐ို႔မွာ ဗုဒၶသာသနာေလာကအတြင္း မွတ္သား ေလာက္ေတ အျဖစ္အပ်က္တိ ျဖစ္ပ်က္ခပါေရ။ ေအကာလမာ ရဟန္းတစ္ခ်ိဳ႕က သာသနာေရး လုပ္ငန္းတိကိုရာ ေဆာင္ရြက္နိန္ခကတ္ေကေလ။ ရဟန္းအမ်ားစြာ ရာစုႏွစ္ ထက္၀က္ေလာက္ထိ နယ္ခ်ဲ႕ေတာ္လွန္ ေရး လုပ္ငန္းတိမွာ ပါ၀င္လႈပ္ရွား ခကတ္ပါေရ။ နယ္ခ်ဲ႕ေတာ္လွန္ေရး တိုက္ပြဲတိစြာ ေအကာလအျပန္လို႔ အသက္၀င္ လႈပ္ရွားလာပါေရ။ သကၠရာဇ္ ၁၉၀၀ မတိုင္ခင္နန္႔ ယင္းကာလ ေနာက္ ပိုင္းမာ ရခိုင္ျပည္အႏံွ႔မာ ဘာသာယဥ္ ေက်းမႈအဖြဲ႔အစည္းတိ အမ်ားအျပားပင္ဖြဲ႔စည္းခကတ္ေတ။ စစ္ေတြၿမိဳ႕မွာ ဗုဒၶဘာသာ ကလ်ာ ဏယု၀ အသင္းကို စလို႔ဖြဲ႔စည္းစြာ ၁၉၀၂ ခုႏွစ္ကပါ ေအ၀ိုင္အမ္ဘီေအ အဖြဲ႔စြာ ျမန္မာႏိုင္ငံမာ ပထမဆံုး ဖြဲ႔စည္းစြာပါ။ ရန္ကုန္ၿမိဳ႕မာေတာ့ခါ ၁၉၀၆ခုႏွစ္မာ ဖြဲ႔စည္းခပါေရ။ ရခိုင္ ျပည္မွာ ေအကလအတြင္း တျခား အမ်ိဳးသားေရးနန္႔ ဘာသာေရးအသင္း အဖြဲ႔တိကိုေလ့ ဖြဲ႔ခကတ္ပါေရ။ ေအအသင္းအဖြဲ႔တိကို ရခိုင္လူငယ္ ပညာတတ္တိက ဦးေဆာင္ပနာ ရခိုင္ျပည္ လူမႈေရး၊ ပညာေရးနန္႔ ယဥ္ေက်းမႈ႐ို႔ကို ျမွင့္တင္ဖို႔ ရည္ရြယ္ခ်က္ ထားယွိခကတ္ေတ။ ေနာက္က်ေရခါ ဘာသာေရး အသင္း အဖြဲ႔တိက ပုဂၢိဳလ္တိစြာ လြတ္လပ္ေရးတိုက္ပြဲတိမွာပါ၀င္ ခကတ္ပါေရ။ ကင္းဗရစ္တကၠသိုလ္ ေက်ာင္းဆင္း ရခုိင္အမ်ိဳးသား ဦးေမေအာင္ဆိုေက ၿဗိတိသွ်အစိုးရက သူရဲေကာင္းအျဖစ္ မွတ္တမ္းတင္ခံရေရ လူျဖစ္ပါေရ။ ယင္းပိုင္ဖြဲ႔စည္းခေရ အဖြဲ႔အစည္းတိစြာ ၁၉၁၀ ခုေနာက္ပိုင္းမာ ႏိုင္ငံေရးနယ္ထဲသို႔ ၀င္ေရာက္ လႈပ္ယွားခကတ္ပါေရ။
ရခိုင္အမ်ိဳးသား တကၠသိုလ္ ေက်ာင္းသား ဦးဘဦးဆိုေက ၁၉၂၀ ခုႏွစ္၊ ရန္ကုန္ တကၠသိုလ္ ေက်ာင္းသားသပိတ္ကို ေခါင္းေဆာင္ခေရ လူျဖစ္ပါေရ။ ယင္းသပိတ္ကို ျပည္သူတစ္ရပ္လံုးနန္႔ ရဟန္း သံဃာတိက အားပီးေထာက္ခံခကတ္ေတ။ ေက်းလက္ေတာရြာတိက ဘုန္းေတာ္ႀကီးတိကေလ ေက်းရြာ လူထုကို စည္း႐ံုးပနာ ေက်ာင္းသားသပိတ္ကို ေထာက္ခံခကတ္ပါေရ။ ယင္းအထဲ ျမန္မာျပည္သူတိကို ႏိုင္ငံေရး မ်က္စိဖြင့္ပီး ခေရပထမဆံုး ပုဂၢိဳလ္ကေတာ့ ဆရာေတာ္ဦးဥတၱမျဖစ္ေရ။ ၁၉၂၁ ခုႏွစ္မာ ဆရာ ေတာ္ေရ အိႏိၵယက ရခုိင္ျပည္သုိ႔ ျပန္လာလတ္ေတ။ ဆရာေတာ္ အိႏိၵယမာ ယွိနိန္ေရအခါ “ဘာရတ္ မဟာဘာသာ”အဖြဲ႔ မွာ အဖြဲ႔၀င္ျဖစ္ၿပီးေက အိႏိၵယ အမ်ိဳးသားကြန္ဂရက္ပါတီမာ လက္၀ဲဂိုဏ္းအဖြဲ႔၀င္ပါ။ ဆရာေတာ္ကို ၁၈၉၇ ခုမာ စစ္ေတြၿမိဳ႕မွာ မြီးဖြားခ ၿပီးေက အီဂ်စ္၊ ျပင္သစ္၊ ဥေရာပနန္႔ အရွိေတာင္ အာရွႏိုင္ငံ႐ို႔ကို လွည့္လည္ခဖူးပါေရ။ ဂ်ပန္ႏိုင္ငံ၊ တိုက်ိဳ အိုတာနီ အကယ္ဒမီ သိပၸံမာ ပါေမကၡအျဖစ္ ၂ ႏွစ္တာ၀န္ထမ္းေဆာင္ ဖူးခပါေရ။ ဆရာေတာ္ စြာ ျမန္မာႏိုင္ငံကို ျပန္လို႔ေရာက္စြာနန္႔ ကိုယ္ပိုင္အုပ္ခ်ဳပ္ေရး လိုအပ္ခ်က္တိကို ႏိုင္ငံအႏွံ႔လွည့္လို႔ တရားေဟာ ပါေရ။ ရဟန္းတိအေနႏွင့္ ဗုဒၶသာသနာကို ကာကြယ္ဖို႔ ေက်ာင္းတိကိုခြါလို႔ အမ်ိဳးသားေရး လႈပ္ရွားမႈတိမာ ပါ၀င္ဖို႔ လႈံ႔ေဆာ္ခေရ။ ျမန္မာျပည္ကို လွည့္လို႔ လူထုေဟာေျပာပြဲတိမာ ျမန္မာႏိုင္ငံ လြတ္လပ္ေရးရဖို႔ နည္းလမ္း တိကို ေဟာေျပာခေရ။
၁၉၂၁ ခုႏွစ္မာ ပုသိမ္ခ႐ိုင္ ေက်ာင္းကုန္းလူထုစည္းေ၀းပြဲမာ နယ္ခ်ဲ႕ဆန္႔က်င္ေရး တရားေဟာမႈ ေၾကာင့္ ဦးဥတၱမကို နယ္ခ်ဲ႕အစိုးရက ဖမ္းဆီးပါေရ။ နယ္ခ်ဲ႕အစိုးရက ပုန္ကန္ ထႂကြေအာင္ သြီးထိုး လႈံ႔ေဆာ္မႈနန္႔ စြပ္စြဲပနာ ေထာင္ ၁၀ လခ်လိုက္ေတ။ ဆရာေတာ္ ဦးဥတၱမစြာ လူထုေထာက္ခံမႈကို အႀကီး အက်ယ္ ရဟိလာပါေရ။ ၁၉၂၁ခု ဂ်ဴလိုင္လ ၅ရက္ လူထုစြာ တမ်ိဳးသားလံုး သပိတ္တိုက္ပြဲ၀င္ေရ အနီနန္႔ ရန္ကုန္နန္႔ တျခားၿမိဳ႕တိမာရွိေရ စ်ီးဆိုင္တိကို အားလံုး ပိတ္လိုက္ေတ။ ေယၿပီးနာ ဘုန္းေတာ္ႀကီးေက်ာင္း တိကို လားပနာ ရွစ္ပါးသီလ ခံယူကတ္ၿပီး ဆရာေတာ္ဦးဥတၱမ ျပန္လည္ လြတ္ေျမာက္ဖို႔အတြက္ ဆု ေတာင္း ပတၱနာျပဳကတ္ပါေရ။ ၁၉၂၂ ခုနစ္မာ ဆရာေတာ္ ျပန္လို႔လြတ္လာပနာ နယ္ခ်ဲ႕ဆန႔္က်င္ေရး လုပ္ငန္းတိကို အရွိအဟုန္ျမွင့္လို႔ လုပ္ေဆာင္ပါေရ။ ၁၉၂၂ ခုႏွစ္မာ ရခိုင္ရဟန္းသံဃာတိစြာ “ရခိုင္သံဃာ သမဂၢီ” ကိုဖြဲ႔စည္း ပါေရ။ ေအအဖြဲ႔မာ ေက်းလက္လူထုကို စည္း႐ံုးပနာ လြတ္လပ္ေရးအတြက္ ထြက္ရပ္ လမ္းမာ ပဓာနက်ေရ အခန္းက႑က ပါ၀င္လႈပ္ရွားခပါေရ။ ေအအဖြဲ႔ေရ ေခတ္ေပၚ အမ်ိဳးသားအေတြး အျမင္တိ တိုးတက္ေရး အတြက္ ေဆာင္ရြက္ခေရပိုင္၊ တိုက္ပြဲ၀င္ခပါေရ။ ဆရာေတာ္ ဦးဥတၱမ စစ္ေတြၿမိဳ႕ မာ နယ္ခ်ဲ႕ဆန္႔က်င္ေရး တိုက္ပြဲ ဆင္ႏြဲေရအခါ ဘာသာေရးအသင္းအဖြဲ႔တိက အင္အားျပည့္ ေထာက္ခံၿပီး ေက ရခိုင္ျပည္နန္႔ ဗမာျပည္မာ နယ္ခ်ဲ႕ဆန္႔က်င္ေရး လႈပ္ရွားမႈတိအတြက္ ကူညီခကတ္ေတ။ ၁၉၂၄ခုႏွစ္မာ ဆရာေတာ္ဦးဥတၱမစြာ မႏၱေလးၿမိဳ႕မွာ အဖမ္းခံရပနာ ေထာင္သံုးႏွစ္ ခ်ခံရျပန္ပါေရ။ ဆရာေတာ္ ဦးဥတၱမ ေရ ျပည္သူလူထုကို ကိုလိုနီထမ္းပိုးေအာက္က လြတ္ေျမာက္မႈအတြက္ ေတာ္လွန္ေရးအသိတိကိုပီးခပါ ေရ။ သူ႔လႈပ္ယွားေဆာင္ရြက္မႈကို ျပည္သူ လူထုက အင္နန္႔အားနန္႔ ေထာက္ခံ လိုက္နာခကတ္ပါေရ။
ႏွစ္အနည္းေသွ် အတြင္းမာပင္ ရခိုင္ဗုဒၶဘာသာ ရဟန္းတိစြာ ရခိုင္လူ႔အဖြဲ႔အစည္း အေျချမင့္မားဖို႔ ကိစၥတိမာ ဦးေဆာင္ပါ၀င္ခကတ္ေတ။ ေယဒါလည္း သူ႐ို႔အမ်ိဳးသားခံစားမႈစြာ တရြိရြိနန္႔ ႏိုင္ငံေရးလႈံ႔ေဆာ္ မႈအသြင္ကို ေဆာင္လာပါေရ။ ဗုဒၶဘာသာ ရဟန္းတိနန္႔ ေက်ာင္းသားေခါင္းေဆာင္႐ို႔ အမ်ိဳးသားေရး စိတ္ ဓါတ္ ျမွင့္တင္ဖို႔ အမ်ိဳးးသားေက်ာင္းတိကို ေထာင္လာကတ္ေရ။ ရခိုင္အမ်ိဳးသမီး ေဒၚျမစိန္စြာ ထင္ရွားေရ ေက်ာင္းသားေခါင္း ေဆာင္တစ္ဦးပါ။ ဂ်နီဗာ ကမာၻ႔အမ်ိဳးသမီးကြန္ဖရင့္ကို တက္ေရာက္ခေရ တစ္ဦးတည္း ေသာ အာရွကိုယ္စားလွယ္ပါ။ ဗမာျပည္သို႔ ျပန္လည္လာေရခါ လန္ဒန္ကို ၀င္ေရာက္ခၿပီးေက ဗမာျပည္ ျဖစ္နိန္ေရ ႏိုင္ငံေရး တိုးတက္မႈတိနန္႔ အမ်ိဳးသားေရးလႈပ္ရွားမႈတိကို ၿဗိတိသွ်အစိုးရကို တင္ျပပါေရ။
ေဒၚျမ စိန္ ႀကိဳးပန္းမႈတိစြာ ၿဗိတိသွ်အစိုးရက ဗမာျပည္ကိုယ္စားလွယ္တိကို ေခၚယူေဆြးေႏြးရေရ အထိ အက်ိဳးသက္ေရာက္မႈယွခပါေရ။ လန္ဒန္မာ က်င္းပေရ စားပြဲ၀ိုင္းေဆြးေႏြးပြဲမာ ဗမာျပည္ဒိုင္အာခီ အုပ္ခ်ဳပ္ေရး ျပဳျပင္ေျပာင္းလဲဖို႔ အေျခခံအခ်က္တိကို ၫွိႏႈိင္းတြက္ဆ ခကတ္ပါေရ။ ဗမာျပည္္ ကိုယ္စား လွယ္တိအတြက္ လိုအပ္ေတ အကူအညီတိကို လန္ဒန္မာ ေဒၚျမစိန္က အကူအညီပီးခပါေရ။ ေအေဆြး ေႏြးပြဲမာ ေဒါက္ဒါဘေမာ္က အိႏိၵဖက္ဒရယ္မူအတိုင္း တြဲေရးကို ေထာက္ခံပနာ ဦးဘေဖကေတာ့ အိႏိၵယနန္႔ သီးျခားခြဲထြက္ေရးကို တင္ျပခပါေရ။ ေအစားပြဲ၀ိုင္း အစည္းအေ၀းက ဗမာျပည္ကို အိႏိၵယက ခြဲထုတ္ပနာ သီးျခားအုပ္ခ်ဳပ္ပံုစနစ္နန္႔ အုပ္ခ်ဳပ္ဖို႔ ဆံုးျဖတ္ပါေရ။ ယင္းအတြက္နန္႔ ဗမာျပည္ အုပ္ခ်ဳပ္ေရးအတြက္ အစိုးရအဖြဲ႔ကို ၿဗိတိသွ်ပါလီမာန္က တုိက္႐ိုက္ရြီးခ်ယ္ ဖြဲ႔စည္းခပါေရ။
ျမန္မာျပည္စြာ ၿဗိတိသွ်ပါလီမာန္က တိုက္႐ိုက္အုုပ္ခ်ဳပ္ေရျပည္ျဖစ္လာေရခါ၊ အမ်ိဳးသားေရး၀ါဒီ ရခိုင္ေခါင္း ေဆာင္႐ို႔စြာ ရခိုင္ပါတီကို ဖြဲ႔စည္းပနာ လြတ္လပ္ေရး ရပိုင္ခြင့္ကို ေတာင္းဆိုခပါေရ။ ရခိုင္ျပည္ စီးပြါးေရး၊ လူမႈေရး ပညာေရး လမ္းပန္းဆက္သြယ္ေရး႐ို႔ ေခတ္ေနာက္က်နိန္စြာတိကို ၿဗိတိသွ်ပါလီမာန္သို႔ တင္ျပခကတ္ ေတ။ ရခိုင္အမ်ိဳးသားပါတီကို ဦးေရႊသာနန္႔ ဆာထြန္းေအာင္ေက်ာ္႐ို႔ ဦးေဆာင္ခကတ္ပါေရ။ ရခိုင္ျပည္မာ ႏိုင္ငံေရးပါတီတိနန္႔ ဘာသာေရး အသင္းအဖြဲ႔တိ တိုးတက္ဖြဲ႔စည္းလာေရအတြက္ ဗုဒၶဘာသာ အသင္းအဖြဲ႔တိက ရဟန္းပ်ိဳတိစြာ အမ်ိဳးသားေရးအသင္းအဖြဲ႔တိနန္႔ ပူးေပါင္းပနာ ႏိုင္ငံေရးလႈပ္ရွားမႈတိကို ဦးေဆာင္လာကတ္ပါ ေရ။ ရခိုင္ျပည္ကို ၿဗိတိသွ်အင္ပါယာက အုုပ္ခ်ဳပ္လာေရ ႏွစ္ေပါင္း ၁၁၃ႏွစ္မျပည့္မီ အခ်ိန္မာပင္ ရခိုင္ရဟန္းသံဃာ႐ို႔၊ ၿဗိတိသွ်႐ို႔အုပ္ခ်ဳပ္အမႈစနစ္ကို နားလည္ခကတ္ဗ်ာယ္။ ရခိုင္ျပည္မာ ဆရာေတာ္ ဦးနာရဒစြာ နယ္ခ်ဲ႕ ဆန္႔က်င္ေရး တိုက္ပြဲ၀င္ခေရ ရဟန္းတစ္ပါးပါ။ ဆရာေတာ္ဟာ ဗုဒၶဘာသာ တရားေတာ္ကို ေဟာၾကားယင္းပင္ လူထုကို စည္း႐ံုးပနာ နယ္ခ်ဲ႕ေတာ္လွန္ေရးစိတ္ဓါတ္တိကို ျမွင့္တင္ ပီးခေရ။ ဆရာေတာ္၏ လႈံ႔ေဆာ္စည္း႐ံုးမႈ ေၾကာင့္ ရခုိုင္သား႐ို႔ ႏွလံုးအိမ္ထဲမာ ၿဗိတိသွ်ကိုလိုနီ လက္ ေအာက္ခံဘ၀က လြတ္ေျမာက္လိုမႈ အမ်ိဳးသားေရး စိတ္ဓါတ္ တိုးတက္ျမွင့္မားခပါေရ။
၁၉၃၉ခု ေမလ ၂ ရက္နန္႔ ၃ ရက္မာ ရခိုင္အမ်ိဳးသားကြန္ဖရင့္ကို မင္းျပားၿမိဳ႕မာ က်င္းပခပါေရ။ ဆရာေတာ္ ဦးပညာသီဟနန္႔ ျပင္ေယာင္းဆရာေတာ္႐ို႔ ဦးေဆာင္က်င္းပခစြာပါ။ ယင္းကြန္ဖရင့္က ဦးေအာင္ထြန္းဦးကို ပါတီဥကၠ႒ေျမွာက္ၿပီးေက၊ ကြန္ဖရင့္က ပါတီလုပ္ငန္း ေကာ္မတီကို ရြီးခ်ယ္ဖြဲ႔စည္းခပါ ေရ။ ေအကြန္ဖရင့္က နယ္ခ်ဲ႕ဆန္႔က်င္ေရး၊ နယ္ခ်ဲ႕ဆန္႔က်င္ေရး၊ လယ္သမားလူတန္းစား ဘ၀ျမွင့္တင္ေရး၊ လူမႈေရး၊ စီးပြါးေရး၊ ပညာေရး၊ လမ္းပန္းဆက္သြယ္ေရး၊ ဗမာျပည္ေတာ္လွန္ေရး အင္အားစုတိနန္႔ ဆက္သြယ္ေရး ကိစၥၢ႐ို႔ကို ေဆြးေႏြး ဆံုးျဖတ္ခပါေရ။
၁၉၄၀ မွာေတာ့ခါ ရခုိင္အမ်ိဳးသားကြန္ဖရင့္ကို ေပါက္ေတာၿမိဳ႕မာ က်င္းပပါေရ။ ေအကြန္ဖရန္႔စ္ ရလာဒ္ကေတာ့ ရခိုင္အမ်ိဳးသားအစည္းအ႐ံုးနန္႔ ရခိုင္ကြန္ဂရက္အသင္း႐ို႔ ေပါင္းစည္းလာျခင္းပါ။ ကြန္ဖရန္႔ က ပါတီဥကၠ႒အျဖစ္ ဦးသာဇံလွကို ရြီးခ်ယ္ၿပီး ဦးေအာင္ထြန္းဦးကို ဒု-ဥကၠ႒အျဖစ္ ရြီးခ်ယ္ခပါေရ။ ျမန္မာ ျပည္ ကိုယ္စားလည္တိ အနိန္နန္႔ သခင္စိုးနန္႔ သခင္ေသာင္း႐ို႔ တက္ေရာက္လာကတ္ေတ။ သခင္စိုးက နယ္ခ်ဲ႕ဆန္႔က်င္ေရး သေဘာထားတိကို သေဘာထားတိကို ေျပာၾကားပါေရ။
တတိယအႀကိမ္ ရခုိင္အမ်ိဳးသားကြန္ဖရင့္ကို ေက်ာက္ေတာ္ၿမိဳ႕မွာ ၁၉၄၁ ခုႏွစ္က က်င္းပခပါေရ။ ဦးဘ၀င္းနန္႔ ေဒၚျမစိန္႐ို႔ ပါလီမာန္ကိုယ္စားလည္အျဖစ္ တက္ေရာက္ခေတ။ ေအကြန္ဖရင့္စြာ ျမန္မာျပည္ မာ နယ္ခ်ဲ႕ဆန္႔ က်င္ေရးစိတ္ဓါတ္ ပိုလို႔ခိုင္မာစီခေရ။ ေယၿပီးေက ႏိုင္ငံေရးပါတီတိ စုစည္းပါ၀င္လာၿပီးေက နယ္ခ်ဲ႕ဆန္႔က်င္ေရ အမ်ိဳးသားလႈပ္ယွားမႈတိ ပိုျမင့္မားလာစြာက ေဒကြန္ဖရန္႔စ္ရလာဒ္ပါ။ ေဒကြန္ဖရန္႔စ္ကို က်င္းပခ်ိန္မွာ ေက်ာက္ေတာ္မွာ ဦးေက်ာ္ဦးကို အဂၤလိပ္႐ို႔ဖမ္းၿပီးေက အိႏၵိယသုိ႔ ပို႔လိုက္ေတ။ ကြန္ဖရန္႔စ္ က်င္းပၿပီးေရေနာက္မွာ ရခိုင္ကြန္ဂရက္စ္ေဂါင္းေဆာင္တိ တစ္ေယာက္ၿပီးတစ္ေယာက္ အဖမ္ခံရၿပီး ကိုမီလာေထာင္သို႔ပို႔ပနာ ထိန္းသိမ္း ထားစြာ ဒုတိယကမၻာစစ္ၿပီးေရအခ်ိန္ထိ။
နယ္ခ်ဲ႕အစိုးရလုပ္ေဆာင္ခ်က္တိေၾကာင့္ ရခိုင္ဗုဒၶဘာသာရဟန္းေတာ္တိ ေတာ္လွန္ေရး လုပ္ငန္း တိကို တစ္ဆင့္ တိုးလို႔ လုပ္ေဆာင္ခကတ္ေတ။ တစ္ခ်ိဳ႕ႏိုင္ငံေရးနယ္ပယ္ထဲ၀င္ၿပီး လႈပ္ယွားလာကတ္ ေတပိုင္ တစ္ခ်ိဳ႕ကလည္း ျပင္းထန္ေရႏိုင္ငံေရးတိုက္ပြဲတိကို ၀င္လုိ႔ဆင္ႏြဲ႔လာကတ္ေတ။ တစ္ခ်ိဳ႕ကေတာ့ခါ သာေရးနာေရးကိစၥတိကို ေဆာင္ရြတ္ကတ္ေတ။ ယပိုင္နန္႔ ရခိုင္ျပည္မွာ အမ်ိဳးသားေရး၀ါဒ အျမစ္တြယ္ လာခေရ၊ ေဂါင္းေဆာင္တိစြာ ၿမီေအာက္ေတာ္လွန္ေရး လႈပ္ယွားမႈတိအတြက္ ဘာသာေရး အသင္းအဖြဲ႔ တိကို ျခီကုတ္ယူခကတ္ေတ။ ဆရာ ေတာ္ပညာသီဟနန္႔ ဆရာေတာ္စိႏၱာ႐ို႔စြာ ရခိုင္ေဂါင္းေဆာင္တိကို စည္း႐ံုးပနာ ဗမာေဂါင္းေဆာင္တိျဖစ္ေတ သခင္ျမ၊ သခင္ေအာင္ဆန္း႐ို႔နန္႔ အမ်ိဳးသား လြတ္ေျမာက္ေရး လုပ္ငန္းတိကို ညွိႏႈိင္းေဆြးေႏြးခကတ္ေတ။
၁၉၄၁ ခု ဒီဇင္ဘာလမွာ ဂ်ပန္႐ို႔ ပုလဲဆိပ္ကမ္းကို ဗံုးႀကဲေရ၊ ထိုင္းပင္လယ္ေကြ႔ကို ဂ်ပန္တိ ထိုးစစ္ဆင္ပနာ သိမ္းပိုက္လိုက္ေတ။ ဂ်ပန္႐ို႔ေရ ပစိဖိတ္နန္႔ အ႐ွိအာယွရီျပင္ကို စိုးမိုးႏိုင္ခေရ။ ၁၉၄၂ မတိုင္ခင္မွာပင္ ဂ်ပန္႐ို႔ ျပင္သစ္၊ အင္ဒိုခ်ိဳင္းနား၊ ထိုင္းနန္႔ စကၤာပူ႐ို႔ကို သိမ္းထားပါဗ်ယ္။ ယင္းႏွစ္မွာပင္ ရန္ကုန္နန္႔ တစ္ျခားဗမာၿမိဳ႕တိကို ဂ်ပန္႐ို႔သိမ္းယူႏိုင္ခေရ။ ၁၉၄၂ ခုမတ္လမွာ စစ္ေတြၿမိဳ႕ ဂ်ပန္႐ို႔ လက္ထဲသို႔က်ေရ။ ရခိုင္ဗမာ ေဂါင္းေဆာင္႐ုိ႔ စြာ အစကခါ ဂ်ပန္႐ို႔ကို ႀကိဳဆိုခကတ္ေတ။ ဇာျဖစ္လို႔ဆိုေက ဂ်ပန္႐ို႔စြာ အာယွတိုက္သားတိ၊ ဗုဒၶဘာသာ၀င္တိ၊ ဗမာျပည္လြတ္လပ္ေရးအတြက္ အာယွတိုက္သား အခ်င္းခ်င္း ကူညီလိမ့္ေမ၊ ဗုဒၶဘာသာကို ကိုးကြယ္လိမ့္ေမ၊ ယင္းပိုင္ယူဆကတ္ေတ။ ေယကေလ့ေသာ့ ဂ်ပန္႐ို႔ ယုတ္မာၾကမ္းတမ္းမႈတိကို တြိျမင္လာရေရအခါ ေဂါင္းေဆာင္႐ို႔ ေမွ်ာ္လင့္ခ်က္တိ ပ်က္စီးလားခရ ေရ။
ရခိုင္ျပည္မွာ မူဆလင္ျပႆနာေလ့ ယင္းအခ်ိန္မွာ အထြက္အထိပ္ေရာက္ပါလတ္ေတ။ ၿဗိတိသွ်႐ို႔ ဆုတ္လား ခေရခါ ဘူးသီးေတာင္နန္႔ ေမာင္ေတာျမိဳ႕နယ္႐ို႔မွာ မူဆလင္တိေရ ဗုဒၶဘာသာ၀င္ ရခိုင္ရြာတိကို ၀င္လို႔ တိုက္ခိုက္ကတ္ေတ။ ဗုဒၶဘာသာရဟန္းတိေလ့ အသတ္ခံကတ္ရေရ။ ရခိုင္အမ်ိဳးသား ေဂါင္းေဆာင္ တိစြာ မူဆလင္ျပႆနာကို အီးအီးခ်မ္းခ်မ္းေျဖယွင္းဖို႔ ႀကိဳးစားခက္ပါယင့္။ ေယဒါေလ့ အစြန္း ေရာက္ မူဆလင္တိလက္ခ်က္နန္႔ ၿငိမ္း ခ်မ္းေရးကိုယ္စားလွယ္တိ အသက္ဆံုးယႈံးခရေရ။ ဗမာ့လြတ္လပ္ေရး တပ္မေတာ္က ၿငိမ္းခ်မ္းေရ ျပန္လည္ တည္ေဆာက္ဖို႔ ႀကိဳးစားခသိေရ၊ မေအာင္ျမင္ခပါ။ ေနာက္ဆံုးမွာ ဦး၀ါသ၀စြာ စစ္ေရးကၽြမ္းက်င္ေရလူတိကို စုေဆာင္းပနာ အစြမ္းေရာက္ေတ မူဆလင္တိကို ႏႈိမ္ႏွင္းခရေရ။
ရခိုင္ရဟန္းသံဃာတိ အစြန္းေရာက္ေတ မူဆလင္တိကို ႏႈိမ္ႏွင္းနီေရအခါ ဗုဒၶဘာသာဘုန္းႀကီး ေက်ာင္းတိကို ဂ်ပန္စစ္သားတိက စစ္စခန္း၊ စစ္တန္းလ်ားပိုင္ အသံုးခ်ေစာ္ကားမႈကို ခံကတ္ရေရ။ ဂူပုထိုး ဇာဒီတိအဖ်က္ခံရပ နာ အဖိုးတန္ပစၥည္းတိေလ့ အခိုးခံရေရ။ အဖိုးတန္ပစၥည္းတိကိုျပသလို႔ သတင္းပီးေရ သစၥာေဖာက္တိေလ့ ၀ီစုရကတ္ေတ။ ဦးပညာသီဟနန္႔ ဦးစိႏၱာ႐ုိ႔ပါ၀င္ေရ ရခိုင္နန္႔ ဗမာေဂါင္းေဆာင္႐ို႔ ရခိုင္ျပည္မွာ တိတ္တိတ္ေခ် တြိဆံုခကတ္ေတ။ သူ႐ို႔ဆံုးျဖတ္ခ်က္ကေတာ့ခါ ၿဗိတိသွ်ကို ျပန္လည္ ဆက္သြယ္ဖို႔ပါ။ သခင္သိန္းေဖနန္႔ ကိုညိဳထြန္း႐ို႔ ၿဗိတိသွ်နန္႔ဆက္သြယ္ဖို႔ အိႏၵိယကို လားခကတ္ေတ။ ၁၉၄၂ ခုမွာ ၿဗိတိသွ်႐ို႔ ရခိုင္ျပည္ေျမာက္ပိုင္း ကို ၀င္သိမ္းႀကိဳးစားေရ။ မေအာင္ျမင္ခပါ။ ၁၉၄၂ မွာထပ္လို႔ စစ္ဆင္ေရးလုပ္ပါသိယင့္၊ ေဒတစ္ေခါက္ေလ့ မေအာင္ျမင္ခသိပါ။
၁၉၄၇ ခုႏွစ္ ဇန္န၀ါရီလ ၁၇ ရက္နိ႔မွာ ၿဗိတိသွ်နန္႔ မဟာမိတ္တပ္႐ို႔ ရခိုင္ျပည္ေျမာက္ပိုင္း ပလက္၀ဘက္က၀င္ ပနာ ေက်ာက္ေတာ္ျမိဳ႕ကိုသိမ္းၿပီးေက အေပါက္၀ဘက္သို႔ ခ်ီတက္လာေရ။ ၁၉၄၄ ခုမွာ ၿဗိတိသွ်႐ို႔ ရခုိင္ျပည္ တြင္းမွာ စစ္ဆင္ေရးလုပ္ပနာ မယူေဒသနန္႔၊ ကုလားတန္ျမစ္၀ွန္းက ဂ်ပန္တိကို ေမာင္းထုတ္ႏိုင္ခေရ။ ေဒယွင့္စြာ ၿဗိတိသွ်႐ို႔အဖို႔ ျမန္မာျပည္အလည္ပိုင္းကို ျပန္လည္ထိန္းခ်ဳပ္ႏိုင္ဖို႔အတြက္ အခြင့္အလမ္းရယွိလားစီခေရ။
ဂ်ပန္ေခတ္တုန္းက ဗမာတစ္ႏိုင္ငံလံုး စီးပြါးပ်က္ဒဏ္ကို အျခားလူမ်ိဳးတိနန္႔စာေက ရခိုင္သား႐ို႔ ပိုလို႔ခံစားခရေရ။ ရခိုင္ျပည္က ၿမိဳ႕တိရြာတိစြာ စစ္ဖီးစစ္ဒဏ္ေၾကာင့္ မီးခဲျပာဖံုး ျဖစ္ခရေရ။ ၁၉၄၆ ခုမွာ ဖဆပလေဂါင္းေဆာင္ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေအာင္ဆန္း ရခိုင္ျပည္သို႔ ေတာ္လွန္ေရးကိစၥႏွင့္ ေရာက္လာေရ။ စစ္ေတြၿမိဳ႕ လူထုစည္းေဝးပြဲ မွာ သူက ျမန္မာျပည္မွာ ရခိုင္႐ို႕ကုိ ႏိုင္ငံသားအခြင့္အေရး အျပည့္အဝပီးဖို႔ ရခိုင္တစ္က်ပ္ ဗမာတစ္က်ပ္ တန္းတူခံစားရဖို႔လို႔ ကတိေပးခေရ။ ေယဇုနန္႔ ရခုိင္ျပည္အႏွံ႔မွာ ဖဆပလအဖြဲ႔တိဖြဲ႔ခကတ္ ေတ။ ၁၉၄၆ခုႏွစ္မွာ ပင္ ရခိုင္တစ္ျပည္လံုး ဖဆပလ ကြန္ဖရန္႔စ္ကို စစ္ေတြၿမိဳ႕အနီး ေတာကန္ရြာမွာ က်င့္ပခေရ။ ကြန္ဖရန္႔စ္ကို ရခိုင္ျပည္အႏွံ႔အျပားက ဖဆပလအသင္းဝင္ ေလးေသာင္းေက်ာ္ တက္ေရာက္ ခေရ။ ကြန္ဖရန္႔စ္ကို ဦးစီးက်င္းပေရ ပုဂၢိဳလ္က ဆရာေတာ္ပညာသီဟပါ။ ေအကြန္ဖရန္႔စ္က ဒီအန္စမစ္ အစိုးရဆန္႔က်င္ေရးနန္႔ ႏိုင္ငံလြတ္ လပ္ေရးကို ေႂကြးေၾကာ္ေတာင္းဆိုခကတ္ေတ။
၁၉၄၇ခုမွာ ေျမပံုၿမိဳ႕မွာ ကြန္ဖရန္႔စ္ကိုက်င္းပျပန္ေရ။ ေအကြန္ဖရန္႔စ္ကို ဦးေဆာင္းက်င္ပေရ ေဂါင္း ေဆာင္ကေတာ့ခါ ဆရာေတာ္စိႏၱာနန္႔ ဗုံေပါက္သာေက်ာ္႐ို႔ပါ။ ယင္းကြန္ဖရန္႔စ္ကို ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေအာင္ဆန္း ေရာက္လာၿပီးေက ျမန္မာႏိုင္ငံ၏ လက္ယွိႏိုင္ငံေရးနန္႔ အနာဂတ္ႏိုင္ငံေရးအၿခီအနီ႐ို႔ကိုတင္ျပခေရ။ ျပည္ေထာင္စုျမန္မာႏိုင္ငံ ေပၚထြန္းလာဖို႔အတြက္ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေအာင္ဆန္းစည္း႐ံုးႏိုင္ခေရ။
၁၉၄၈ခုႏွစ္မွာ ျမန္မာျပည္လြတ္လပ္ေရးေရခါ ရခိုင္စြာ ျပည္ေထာင္စုျမန္မာႏိုင္ငံအတြင္းမွာ တိုင္း တစ္တိုင္း အျဖစ္ ေပၚထြန္းလာခေရ။
(ေအေဆာင္းပါးစြာ Ashin Okkantha ရီးသားေရ History of Buddhism In Arakan – A Thesis Submitted for Ph.D Degree Of The University Of Calcutta, 1990 စာအုပ္ထဲက Buddhism In British Arakan (C.A.D 1826-1984) ကို အက်ဥ္းခ်ဳပ္လို႔ ဘာသာျပန္စြာ ျဖစ္ပါေရ။)
မူရင္း။ ။ ရခိုင္မဂၢဇင္း ၃၀ ပုလဲရတု၊ စာမ်က္ႏွာ ၃၇၊ ၂၀၀၈ခုႏွစ္ ဒီဇင္ဘာလ ထုတ္။
